S Planı Bilimde Açık Erişim Yayıncılığı İstiyor

İnternet dünyamızda bir devrim yarattı ve doğal olarak  bilimsel yayıncılığı da etkiledi. Dünyanın herhangi bir yerinde üretilen bilgiye erişmek isteyen herkesin birkaç parmak hareketi ile istediği bilgiye anında ulaşabilmesi isteği açık erişim yayıncılığını meydana getirdi. Artan talep ile de açık erişim oluşturma hareketi önemli ölçüde artmaya başladı. Ancak büyük dergiler ve yayıncılar ise araştırmaya erişim için hala ücretli abonelik modellerine güvenmeye devam etmekte. Yakın zamanda, aralarında İngiltere, Fransa, Hollanda ve İtalya gibi ülkelerin büyük araştırma ajanslarını da içeren Avrupalı 11 kurumdan oluşan bir grup, “S Planını” başlattı. Bu plana göre, bu gruba dahil olan kurumlardan projelerine bütçe desteği alanların sadece açık erişim dergilerinde yayın yapmaları isteniyor. Peki, bu girişim büyük yayıncıların çalışma şeklini değiştirmede başarılı olabilir mi? Gelin hep birlikte bu girişim hakkında daha fazla bilgi edinelim.

“S Planı” Nedir?

Açık erişim hareketi, akademik dergilerin kullandığı klasik abonelik modelini bir süre sonra geçmişte bırakacak gibi görünüyordu. Oysaki yayın yapmak, finans kurumları ve dergiler arasında bir savaş haline geldi. Birçok kişi, kamu kurumlarınca finanse edilen araştırmaların bulgularını ve sonuçlarını okumak isteyenler için bilginin erişime açık olması gerektiğini düşünmeye başladı. Bu görüşü destekleyen bir girişim olan “S Koalisyonu” (Coalition S), 11 büyük Avrupa finansman kuruluşunun bir araya gelmesiyle oluştu ve bu grup bir “S Planı” hazırladı.

S Planı, bu kurumlar tarafından desteklenen tüm araştırmaların sadece açık erişim dergilerinde veya uyumlu açık erişim platformlarında, 1 Ocak 2020’den itibaren yayınlanmasını sağlama taahhüdüdür. Ayrıca, S Planının 10 ilkesi vardır. Bu ilkelerden birinde, yayınlandıktan 6 ya da 12 aylık bir süreden sonra açık erişime izin veren hibrit dergilerde yayın yapmak için artık destek verilemeyeceği belirtilmektedir. Aynı zamanda, S Planı makale işleme ücretlerini de sınırlayacaktır.

Girişim, Avrupa Komisyonu’nun açık erişim konusundaki özel elçisi Robert-Jan Smits’in öncülüğünde yürütülüyor. Smits, Plan S’deki “S” harfinin bilim, hız, çözüm, şok anlamlarında (science, speed, solution, shock) kullanıldığını belirtmiş. Smits, Seattle-Washington’daki küresel sağlık yardım kuruluşu olan Bill & Melinda Gates Vakfı’nın açık erişim politikasından ilham alındığını ve bu vakfın da sponsoru oldukları araştırmacılardan açık erişim yayıncılığını talep ettiklerini belirtti. Ayrıca Smits, S Planının hibrit yayınlamayı yasaklıyor olması ve çok sayıda fon sağlayıcıyı içinde barındırması nedeniyle, yayın modellerini değiştirmek için Gates politikasına kıyasla daha geniş kapsamlı olabileceğini de belirtti.

S Planının İlkeleri

1. Yazarlar, telif haklarını hiçbir kısıtlama olmaksızın saklı tutar. Tüm yayınlar açık bir lisans altında (tercihen de Creative Commons Attribution Licence CC BY lisansı ile) yayınlanmalıdır. Her durumda, uygulanan lisansın Berlin Deklarasyonu tarafından belirlenen şartları yerine getirmesi gerekir.
2. Fon verenler, yüksek kaliteli açık erişim dergileri ve platformları ile uyumlu olması gereken hizmetler için sağlam kriterler ve şartlar oluşturulmasını ortak olarak sağlayacaktır.
3. Eğer yüksek kalitede açık erişim dergileri veya platformları henüz mevcut değilse, Fon verenler, koordineli bir şekilde, uygun olduğunda bunları oluşturmak ve desteklemek için teşvikler sağlayacaktır. Gerektiğinde açık erişim altyapıları için de destek sağlanacaktır.
4. Uygunsa, açık erişim yayın ücretleri, bireysel araştırmacılar tarafından değil, Fon verenler veya üniversiteler tarafından karşılanır. Tüm bilim adamlarının, kurumları kısıtlı şartlara sahip olsalar bile, açık erişim çalışmalarını yayınlayabilmeleri gerektiği kabul edilmektedir.
5. Açık  Erişim yayın ücretleri uygulandığında, fonları standart hale getirilir ve sınırlandırılır (Avrupa genelinde).
6. Fon verenler üniversitelerden, araştırma organizasyonlarından ve kütüphanelerden, özellikle şeffaflığı sağlamak için politikalarını ve stratejilerini düzenlemelerini ister.
7. Yukarıdaki ilkeler tüm bilimsel yayın türleri için geçerlidir, ancak monografi ve kitaplara açık erişim sağlama zaman çizelgesinin 1 Ocak 2020’den daha uzun olabileceği anlaşılmaktadır.
8. Uzun vadeli arşivleme işlevleri ve editoryal inovasyon potansiyelleri nedeniyle, açık arşivlerin ve araştırma çıktılarına ev sahipliği yapan havuzların önemi kabul edilmektedir.
9. ‘Hibrit’ yayıncılık modeli yukarıdaki ilkelerle uyumlu değildir.
10. Fon verenler uyumu izler ve uyuşmazlığı cezalandırır.

S Planında Kimler Var?

Bu iddialı plan, Avrupa Bilim Konseyi ve Avrupa Komisyonu’nun açık erişim konulu elçisi olan Robert Jan Smits tarafından yönetiliyor. Şimdiye dek Avurpa’da bulunan 11 ulusal fon ajansı S planına imza atmış durumda. Bunlar: Avusturya Bilim Fonu, Fransız Ulusal Araştırma Ajansı, İrlanda Bilim Vakfı, Lüksemburg Ulusal Araştırma Fonu, İtalyan Ulusal Nükleer Fizik Enstitüsü, Hollanda Bilimsel Araştırma Örgütü, Norveç Araştırma Konseyi, Polonya Ulusal Bilim Merkezi, Slovenya Araştırma Ajansı, İsveç Çevre, Tarım Bilimleri ve Mekansal Planlama Araştırma Konseyi, İngiltere Araştırma ve Yenilik Organizasyonu. Bu kurumlar birlikte yıllık 7,6 milyar Euro’luk bir finansman sağlıyorlar.

S Planı Büyük Bir Etki Yarattı

Avrupa araştırma ajanslarını temsil eden Brüksel merkezli bir bilim grubu olan Science Europe başkanı ve aynı zamanda S Planı girişiminin başlamasına öncülük edenlerden biri olan Marc Schiltz, akademide açık erişim olmamasının yalnızca bilimsel girişimin kendisini engellemediğini, aynı zamanda araştırma sonuçlarının daha geniş kitlelere yayılmasını da engellediğini açıkladı. Bu bağlamda, S Planı araştırma toplulukları üzerine bir şok dalgası göndermiş oldu. S Planına karşı gelişen çoğu reaksiyon olumlu durumda. Yayın topluluğunda seçkin bir kişilik olan, Harvard Açık Erişim Projesi ve Cambridge-Massachusetts’teki Bilimsel İletişim Harvard Ofisinin yöneticisi olan Peter Suber de planı destekliyor. Suber’e göre, Plan S zaten bilim dünyasında atılması gereken doğal bir ikinci adım. Daha öncesinde geliştirilen diğer politikaların bu anlamda başarısız olduğunu düşünen Suber, hibrit dergilerin araştırma topluluğunun umut ettiği kadar tam erişime açık bir basamak olmadığını düşünüyor.

Buna karşın, Science dergisini yayınlayan Amerikan Bilimin Gelişimi Derneği’nin (AAAS) de aralarında bulunduğu bazı kurum ve kişiler, bu planın uygulanabilirliği ve fakir ülkelerdeki araştırmacılar üzerindeki etkileri hakkındaki şüphelerini dile getiriyorlar. Ayrıca, S Planının yüksek kaliteli bilimsel makale değerlendirme sürecini ve araştırma çıktılarını desteklemeyeceğini düşünüyorlar. Sonuç olarak da araştırmacıların plan kapsamında herhangi bir ihlal yapması durumunda yaptırım alma veya tam hibe fonu alamama potansiyeli olması, araştırmacılar arasında kaygıya yol açacağı hakkında görüşler mevcut. Sonuçta, S Planının araştırmacılar üzerinde ne gibi bir etkisi olacağını söylemek zor. Ancak, şu anki yayın modelinde bazı ciddi değişiklikler yapacağı açıktır.

Dönüşüm Anlaşması

Sözleşmeli ödemeyi bir kütüphane ya da kütüphane grubundan bir yayıncıya, aboneliğe dayalı okumadan ve açık erişim yayıncılığına yönlendiren bir sözleşmedir. Pek çok dönüşüm anlaşması çeşidi olmasına rağmen, “Oku ve Yayınla” ve “Yayınla ve Oku” olarak tanımlanmaktadır. Plan S’ye geçiş aşamasında ise “Oku ve Yayınla” ve “Yayınla ve Oku” olarak tanımlanan dönüşüm anlaşmaları tanınacaktır. Koalisyon S, geçiş dönemi boyunca Plan S ile uyum sağlamanın bir yolu olarak “Oku ve yayınla” gibi şeffaf olan ve adil olmayan fiyatlandırmalardan kaçınan modelleri tanır.