Bilim Diplomasi Ödülü’nü Alan İlk Türk: Biyofizikçi Prof. Dr. Zehra Sayers
İşbirliği çalışması Orta Doğu Araştırma Merkezi’nin mimarları, Bilim Diplomasisi için 2019 AAAS ödülünü aldılar. İçlerindeki tek kadın ve tek Türk olan Prof. Dr. Zehra Sayers, sekiz adet Orta Doğu ülkesinden bilim insanını bir araya getirme başarısı için Amerikan Bilimde İlerleme Derneği (AAAS) tarafından verilen 2019 Bilim Diplomasi Ödülü‘nü aldı. Grup, CERN benzeri bir ileri teknoloji laboratuvarı kurdu ve ismi de “Ortadoğu’daki Senkrotron Işığı Deneysel Bilim ve Uygulamaları Merkezi (SESAME)” oldu. Kuruluşun yıllardır bilimsel danışma komitesine başkanlık eden, biyofizik ve moleküler biyoloji uzmanı Sayers, ödülünü 15 Şubat 2019’da Washington D.C.’deki 185. AAAS Yıllık Toplantısı sırasında aldı.
Bir araya gelmesi güç olarak düşünülen ülkelerden bilim adamlarını ve yetkilileri böyle bir laboratuvar için bir araya toplamayı başaran Sayers bir zoru başardı. Sayers, uluslararası araştırma merkezi bulunmayan bir bölgede, siyasi rakipler arasında benzeri görülmemiş üzeyde bir bilimsel işbirliği kurmuş oldu.
SESAME ve Zehra Sayers
SESAME, bilim adamlarının uzun süredir devam eden siyasi gerginliklere sahip ülkeler arasında bile bilgi arayışında nasıl bir araya gelebileceğinin çarpıcı bir örneğidir. Bu bilimsel girişim, barışı teşvik etmesi ve uluslararası işbirliğini geliştirebilme potansiyeli taşıması nedeniyle çok önemli. SESAME’nin şu anki üyeleri arasında Kıbrıs, Mısır, İran, İsrail, Ürdün, Pakistan, Filistin Otoritesi ve Türkiye bulunuyor. Türkiye’yi, Türk Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) temsil ediyor.
SESAME çalışmalarına 1997’de başlamış, binası 2008’de tamamlanmış ve Mayıs 2017’de Ürdün’ün Allan kentinde hizmete açılmıştır. Merkez, Orta Doğu’daki ilk büyük uluslararası bilim merkezidir. Sayers’in haricinde, ödül arkadaşları olan dört bilim insanının (Hebrew Üniversitesi-Kudüs’ten parçacık teorisyeni Eliezer Rabinovici, Ürdün Atom Enerjisi Komisyonu Başkanı Khaled Toukan, Hamburg Üniversitesi eski deneysel fizikçisi Herwig Schopper ve Oxford Üniversitesi eski parçacık teorisyeni Sir Christopher Llewellyn Smith) da projedeki önemini unutmamak gerekiyor. SESAME’nin biyoloji, arkeoloji, tıp bilimleri, malzeme bilimi, fizik ve kimya gibi alanlarda birinci sınıf bilimsel araştırmalara olanak tanımak, Orta Doğu ve komşu ülkelerdeki bilimsel ve teknolojik mükemmelliği arttırmak, beyin göçünü önlemek/tersine çevirmek gibi amaçları bulunuyor. Ayrıca, toplumlar arası bilimsel ve kültürel köprüler kurmayı ve bilimdeki uluslararası işbirliği yoluyla bir barış kültürüne katkıda bulunmayı hedefliyor.
Sabancı Üniversitesi’nin bir üyesi olan Prof. Sayers, biyolojik makromoleküllerin üç boyutlu yapısı ile fonksiyonu arasındaki ilişkiyi araştırmaktadır. Bu çalışmaları biyolojik sistemlerdeki temel işlemlere dair ipuçları sağlayarak fonksiyonların tahmin edilmesine yardımcı olur ve yeni sistemlerin mühendisliği için öngörü sağlar.
AAAS ve Bilim Diplomasi Ödülü
AAAS, bilim ve diplomasi arasındaki yakın etkileşimler yoluyla topluluklar, toplumlar ve uluslar arasında köprüler kurar ve bilimin dış politikadaki ulusal ve küresel zorlukları ele almadaki rolünü yükseltir. Yıllardan beri bilim diplomasisini bilimin ve uluslararası ilişkilerin kritik bir yönü olarak kavramsallaştırmada lider olmuştur. Bilim ile resmi ilişkilerin gergin olabileceği toplumlar arasında köprü kurulabilir, bilimsel ve diplomatik topluluklar arasındaki etkileşimin ve ortaklıklar güçlendirilebilir..
AAAS Bilim Diplomasi Ödülü 1992 yılında AAAS Uluslararası Bilimsel İşbirliği Ödülü olarak kurulmuştur. Bilim diplomasisinin ilerletilmesinde önemli bir katkı sağlayan, bilimsel ve mühendislik ya da dış ilişkiler topluluklarındaki bir bireyi ya da grubu tanır. Ödül, bir hatıra plaketi ve 5.000 dolarlık bir onurdan oluşuyor. Sayers’in de içinde bulunduğu 2019 ödülünü alan grup, para ödülünü SESAME’deki genç bir bilim insanının çalışmalarını finanse etmek için kullanmaya karar verdiklerini açıkladılar.
Senkrotron Işık Kaynakları
Senkrotron ışık kaynakları yoğun bir ışık ışını oluşturur ve bu da maddenin atomik yapısını ortaya çıkarabilir. Bu nedenle, bu kaynaklar biyoloji, kimya, arkeoloji ve daha birçok alanda kullanılabilecek değerli araçlardır. Örneğin, SESAME’nin kapılarını açmasından bir ay önce, Kaliforniya’daki SLAC Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı’ndaki bir senkrotron ışık kaynağı, daha iyi hipertansiyon tedavilerini sağlayabilecek bir keşif olan kan basıncını düzenleyen proteinlerin yapısı hakkında yeni ayrıntılar ortaya koydu. Bir senkrotron ışık kaynağının farklı alanlarda yenilikçi araştırmalar yapabilme potansiyeli, onu Orta Doğu’nun ilk büyük kooperatif bilimsel tesisinin bir parçası kılmaktadır. Açılıştan beri, tüm üye ülkelerden gelen araştırmacılar, kendi ülkelerindeki çeşitli bilimsel alanların da gelişimini teşvik etme potansiyeli olan deneyler yapmaya başladılar.
